Uvod

Sve tri discipline, arhivistika, bibliotekarstvo i muzeologija, bave se baštinom. Pojam baštine koristimo prema Maroevićevoj definiciji: “ Predmet baštine je realni predmet koji svojim materijalom i oblikom dokumentira realnost u kojoj je nastao, u kojoj je živio i s kojom je ušao u sadašnjost. Predmeti baštine imaju bogate slojeve značenja kojima komuniciraju poruke prošlosti u sadašnjost i čuvaju ih za budućnost.”(Maroević 1993, 120)  . Arhivistika, bibliotekarstvo i muzeologija  imaju zajedničke funkcije, a to su, najjednostavnije rečeno,  sakupljanje, obrada, zaštita i prezentacija baštine. Međutim, svaka od tri discipline različito naziva elemente baštine kojima se bavi: tako se primjerice,  arhivistika bavi gradivom, bibliotekarstvo građom, a muzeologija muzejskim predmetom.   

Ovaj pojmovnik je sastavljen s namjerom da se utvrde temeljni pojmovi, odnosno stanje terminološke prakse unutar  tri srodne discipline. Nižući osnovne pojmove, pojmovnik daje objašnjenja termina srodna ili istoga značenja.   

Pojmovnik  je radi bolje preglednosti složen abecednim redom za svaku disciplinu posebno jer se čini da je tako najpreglednije. Na kraju pojmovnika nalaze se usporedne tabele pojmova, složene abecedno za sve tri discipline.  
 Definirani su samo pojmovi za koje smo smatrali da je to neophodno kao, primjerice, polisemični oblici poput biblioteka ili arhiv koji imaju (barem) četiri značenja: 1. ustanove, 2. zgrade, 3. dio druge ustanove i 4. sam fond. Također je bilo nužno opisati homofone poput tezaurus, što je u  muzeologiji pojam i za muzejsku zbirku, a u arhivistici i bibliotekarstvu pojam za strukturirani popis pojmova. Kod svih pojmova gdje smo to smatrali potrebnim, upućuje se  na srodni, odgovarajući  ili pojam drugog značenja. Tijekom sastavljanja pojmovnika, potvrdilo se ono što se pretpostavljalo i u početku, a to je da arhivistička i bibliotekarska  terminologija imaju puno više zajedničkih pojmova nego što bi to obje imale sa muzeologijom ili muzeografijom. Osnovni je razlog, naravno, priroda  gradiva / građe kojom se te dvije discipline bave, a to je, prvenstveno, tekstualni materijal. Osim toga, nedostatna  standardizacija u muzeologiji je dodatni razlog nejasne i slabe terminologije u toj disciplini.  

Pojmovnik  nema namjeru ulaziti u pitanje jezičnih promjena koje se zbivaju u suvremenom hrvatskom jeziku, pa tako neće biti problematizirana sinonimija i pitanje tuđica koje u današnjem hrvatskom jeziku stvaraju svojevrsne nejasnoće, primjerice termini biblioteka i knjižnica u nazivima ustanova kao Hrvatsko bibliotekarsko društvo i Nacionalna i sveučilišna knjižnica, kao i u nazivanju djelatnika tih ustanova.   Uz pitanje jezičnih promjena vezane su i promjene značenja termina primjerice poput hemeroteka, pojam koji je prije označavao zbirku novina ili drugih periodičkih publikacija, dok se taj termin danas prvenstveno koristi za zbirku novinskih izrezaka (v. Thompson,1965, 15). U odabiru pojmova moralo se  ponekad izabrati jedan od jednakovrijednih pojmova. Tako smo primjerice dali prednost pojmovima bibliotečni fond i bibliotečna građa iz razloga što pojmovi knjižni ili knjižnični fond ili knjižna ili knjižnična građa nisu još ustaljeni u praksi. Pojmovnik nema namjeru propisivati pojmove jer će praksa možda u budućnosti  pokazati potrebu za drugačijim nazivljem.  Također nije  namjera ulaziti u područje užih stručnih termonoloških pitanja poput književnih ili dijalektalnih naziva unutar, primjerice, obrade etnografskih predmeta. To je problem za neku drugu, uže stručnu temu. Osim toga, pojmovnik ne uključuje pojmove koji su zajednički svim trima disciplinama i nisu usko vezani samo uz njih, poput,  primjerice, fotokopija, karata, polica ili vitrina. Nisu uvršteni niti pojmovi koji nisu relevantni svim trima disciplinama poput faksimil, napomena ili sažetak, to jest, svi pojmovi koji su vezani isključivo uz kataložnu obradu pisanih dokumenata.   

I na kraju, želim zahvaliti Žarki Vujić, Aleksandri Horvat, Aidi Brenko, Jozi Ivanoviću, i last but not least, Mirni Willer koji su mi pomogli u oblikovanju pojmovnika. I još nešto. Želim se pridružiti plemenitoj namjeri velikana našeg bibliotekarstva Dani Čučković i Šimi Juriću koji su u uvodnoj riječi  Rječnika bibliotekarskih stručnih izraza, djelo posvetili “suradnji bibliotekara sviju naroda”, pa bih ja, parafrazirajući ih i nadovezujući se na njihov rad, ovaj mali pojmovnik posvetila suradnji svih arhivista, bibliotekara i muzealaca to jest, svim onima koji rade na očuvanju i prezentaciji baštine i znanja.  
 
   

   
Arhiv - 1. ustanova koja prikuplja , č uva , istra ž uje i omogu ć uje uporabu dokumenta i drugog gradiva trajne vrijednosti koje je nastalo djelovanjem dr ž avnih tijela i ustanova , pojedinaca , organizacija i obitelji koje su imale istaknutu ulogu u povijesti ,   2. zgrada ili prostorija ( spremi š te , depo ) gdje se č uva arhivska gra đ a ,3. dio pisarnice u sastavu upravnih i sudskih organa i radnih organizacija , 4. arhivska gra đ a ( v . knjižnica u bibliotekarstvu  i muzej u muzeologiji)  

Arhivalija v. arhivsko gradivo  

Arhivist - stručni djelatnik ahiva sa VSS. Djelatnici sa višom školom su viši ahivski tehničari, sa srednjom arhivski tehničari. (v. bibliotekar u biliotekarstvu i kustos u muzeologiji)  

Arhivska jedinica v. jedinica opisa  

Arhivska zbirka -  skup zapisa ili drugovrsne dokumentacije nastale prema načelu sadržaja, vrste zapisa ili nositelja obavijesti (npr. srednjovjekovne isprave, matične knjige, kartografska zbirka i sl.)  (v. bibliotečna zbirka u bibliotekarstvu i muzejska zbirka u muzeologiji)  

Arhivski fond   -  cjelina arhivskih zbirki bez obzira na njihov oblik ili podlogu, koje je stvorila ili primila i koristila neka fizička odnosno pravna osoba u obavljanju svoje djelatnosti (v. bibliotečni fond u bibliotekarstvu i muzejski fond u muzeologiji)  

Arhivski znak – oznaka jedinice opisa utvrđena prilikom odlaganja predmeta (v. signatura u bibliotekarstvu i inventarni broj u muzeologiji)  

Arhivsko gradivo - izvorni i reproducirani (pisani, tiskani, fotografirani, snimljeni ili na neki drugi način zabilježeni) dokumentirani materijal, nastao u toku poslovanja stvaratelja arhivskog gradiva, od trajne društvene, a posebno naučne i kulturne vrijednosti (v. bibliotečna građa u bibliotekarstvu i muzejska građa u muzeologiji)  

Depo   v. spremište  

Glavni listić – osnovni listić kartoteke koji sadrži glavno geslo (natuknicu ili odrednicu) s potpunim podacima o jedinici opisa (v. matični listić u bibliotekarstvu i inventarna kartica u muzeologiji)  

Istraživač   - osoba koja koristi arhivski materijal u znanstvene svrhe (v. korisnik u bibiotekarstvu i posjetitelj u muzeologiji)  

Jedinica opisa - zapis (dokument) ili skupina zapisa (dokumenata, spisa, knjiga, svežnjeva, mapa) bilo kojeg fizičkog oblika koji se smatraju jedinicom i kao takvi čine osnovu opisa (v. jedinica bibliotečne građe u bibliotekarstvu i muzejski predmet u muzeologiji)  

Naziv fonda - ime koje se utvrđuje pri opisu fonda, u pravilu prema stvaratelju fonda   

Obavijesno pomagalo - opći naziv za sve vrste opisa ili pomagala što ih je neka arhivska ustanova izradila u obavljanju svoga upravnog ili intelektualnog nadzora nad arhivskim gradivom (v. katalog u bibliotekarstvu i kartoteka u muzeologiji)  

Predmet - skup spisa koji se odnose na istu materiju, mjesto, pravnu ili fizičku osobu (v. predmet u bibliotekarstvu i muzejski predmet u muzeologiji)  

Pristupnica -  ime, ključna riječ, natuknica u kazalu i dr. pomoću kojih se može nešto pretraživati, prepoznati i pronaći u opisu (v. pristupnica u bibliotekarstvu)  

Spremište – jedna ili više prostorija namijenjenih trajnom smještaju i čuvanju arhivske građe u zgradi arhiva ili izvan nje  

Sređivanje arhivskog gradiva – postupak definiranja jedinice gradiva i utvrđivanje odnosa među njima (v. obrada bibliotečne građe u bibliotekarstvu i obrada muzejske građe u muzeologiji)  

Stvaratelj fonda   - pravna ili fizička osoba iz čije je djelatnosti oblikovan arhivski fond (v. autor u bilbiotekarstvu i autor u muzeologiji)  

Šifra v. arhivski znak    

Tezaurus - strukturirani popis pojmova za sadržajnu obradu arhivskog gradiva (v. tezaurus u bibliotekarstvu i tezaurus u muzeologiji)  
 
 
   

     
Autor -  fizička se osoba naziva autorom djela koje je njezino duhovno vlasništvo. Korporativno se tijelo naziva autorom nekog djela kad se po karakteru tog djela jasno može zaključiti da je ono bezuvjetno plod zajedničkog stvaralačkog i/ili organizacijskog djelovanja korporativnog tijela, a nije duhovno vlasništvo osoba koje su odgovorne za neposrednu izradbu djela (v. stvaratelj fonda u arhivistici i autor u muzeologiji)  

Bibliotečna građa -  zajednički izraz za sve vrste građe što ih knjižnice sakupljaju, obrađuju i stavljaju korisnicima na raspolaganje (v. arhivsko gradivo u arhivistici i muzejska građa u muzeologiji)  

Bibliotečna zbirka - umjetno sastavljena zbirka bibliotečne građe prema temama, vrstama dokumenata i/ili osobama (v. arhivska zbirka u arhivistici i muzejska zbirka u muzeologiji)  

Bibliotečni fond -  cjelina sakupljene i obrađene bibliotečne građe u nekoj knjižnici (v. arhivski fond u arhivistici i muzejski fond u muzeologiji)  

Biblioteka   v. knjižnica  

Bibliotekar - stručni djelatnik knjižnice sa VSS . Djelatnici sa višom školom su viši knjižničari, a sa srednjom školom su knjižničari (v. arhivist u arhivistici i kustos u muzeologiji)    

Deskriptor v. pristupnica  

Jedinica bibliotečne građe - prvenstveno knjiga a potom i druge publikacije, dijelovi publikacija i neknjižna građa koja tvori cjelinu za kataložni opis (v. jedinica opisa u arhivistici i muzejski predmet u muzeologiji)  
   
Katalog - popis bibliotečne građe koja se nalazi  u određenoj knjižnici ili u posebnoj zbirci neke knjižnice ili u više knjižnica, a sređen je po nekom kriteriju pa tako postoje imenski, autorski, mjesni, predmetni, stručni, tematski i razni interni katalozi. Katalog može biti u obliku listića, tiskane  publikacije  ili online baze podataka (v. obavijesno pomagalo u arhivistici i kartoteka u muzeologiji)  

Katalogizacija - postupci i procesi u formalnoj/deskriptivnoj i sadržajnoj (klasifikaciji i predmetizaciji) obradi bibliotečne građe  

Knjižnica -  1. ustanova koja sakuplja, čuva, obrađuje i daje na korištenje bibliotečnu građu, 2. zgrada ili prostorija gdje se čuva bibliotečna građa, 3. dio neke ustanove u kojoj se čuva, obrađuje i daje na korištenje bibliotečna građa, 4. bibliotečna građa  (v. arhiv u arhivistici i muzej u muzeologiji)  

Knjižnična građa   v. bibliotečna građa  

Knjižnični fond v. bibliotečni fond    

Korisnik - osoba ili ustanova koja koristi usluge knjižnice (v. istraživač u arhivistici i posjetitelj u muzeologiji)  

Matični listić -  temeljni kataložni listić koji sadrži točno određene elemente kataložnog opisa bibliotečne jedinice (v.  glavni listić u arhivistici i inventarna kartica u muzeologiji)   

Obrada bibliotečne građe -  inventarizacija i katalogizacija bibliotečne građe (v. sređivanje arhivskog gradiva u arhivistici i obrada muzejske građe u muzeologiji)  

Predmet -  pojam ili više njih koji označavaju sadržaj jedinice bibliotečne građe (v. predmet u arhivistici i muzejski predmet u muzeologiji)  

Pristupnica -  ime, ključna riječ, predmetnica i dr. pomoću kojih se može pretraživati sadržaj dokumenta (v. pristupnica u arhivistici)  

Signatura -  broj, slovčana oznaka ili broj sa slovčanom oznakom na jedinici bilbiotečne građe koji određuju njen  smještaj u knjižnici (v. arhivski znak u arhivistici i inventarni broj u muzelogiji)  

Spremište - prostor knjižnice u kojem su pohranjene knjige prema određenom rasporedu. Spremište je zatvoren prostor u koji je dozvoljen pristup samo ovlaštenom bibliotečnom osoblju (v. depo u muzeologiji)  

Tezaurus -  strukturirani popis pojmova za sadržajnu obradu bibliotečne građe (v. tezaurus u arhivistici i tezaurus u muzeologiji)  
 
 
   

Autor – fizička osoba koja je duhovni vlasnik i tvorac muzejskog predmeta (v. stvaratelj fonda u arhivistici i autor u biliotekarstvu)  

Čuvaonica v. depo  

Depo   - prostor gdje se trajno pohranjuje muzejska građa (v. spremište u bibliotekarstvu)  

Dokumentacija – intelektualni dio muzejskih zbirki  koji se sastoji od kartoteka i inventarnih knjiga. Dokumentiranje kulturne baštine je organizirani je proces bilježenja informacija što ih posjeduju i emitiraju predmeti i cjeline baštine  

Inventarna kartica - temeljni kartotečni listić koji sadrži sve podatke potrebne da se identificira muzejski predmet (v. glavni listić u arhivistici i matični listić u bilbiotekarstvu)  

Inventarni broj -  broj koji dobiva predmet upisivanjem u inventarnu knjigu i s kojim predmet postaje muzejski predmet (v. arhivski znak u arhivistici i signatura u bibliotekarstvu)  

Identifikacijski broj   v. inventarni broj  

Kartoteka - listićni popis muzejskih predmeta složenih po određenim kriterijima npr. nazivu, inventarnom / identifikacijskom broju, mjestu (lokalitetu), predmetu, autoru, imenu ili temi, ovisno o potrebama muzeja i struke (v. obavijesno pomagalo u arhivistici i katalog u bibliotekarstvu)  

Katalog - 1. tiskana publikacija koja donosi podatke o nekoj izložbi ili o određenoj zbirci, 2. isto što i kartoteka (v. kartoteka u muzeologiji i katalog u bibliotekarstvu)  

Katalogizacija v. obrada muzejske građe  

Kataloška kartica v. inventarna kartica  

Kustos - stručni djelatnik muzeja sa VSS, zadužen za muzejske zbirke. Djelatnici sa srednjom školom su preparatori, a nakon deset godina  rada u muzeju stječu status višeg preparatora ( v. arhivist u arhivistici i bibliotekar u bibliotekarstvu)  

Muzealija   v. muzejski predmet  

Muzej -  neprofitna stalna ustanova u službi društva i njegova razvoja, otvorena javnosti, koja sabire, čuva, istražuje, komunicira i izlaže materijalna svjedočanstva čovjeka i njegove okoline radi proučavanja, obrazovanja i zabave (v. arhiv u arhivistici i knjižnica u bibliotekarstvu)  

Muzejska građa – sve vrste predmeta baštine koje se sakupljaju,  opisuju i prezentiraju kao muzejski predmeti (v. arhivsko gradivo u arhivistici i bibliotečna građa u bibliotekarstvu)  

Muzejska zbirka -  zbirka predmeta baštine u muzeju, nastala po nekom planu, a prati je dokumentacija. Muzejski predmet je fizički dio zbirke, a dokumentacija je njen intelektualni dio (v. arhivska zbirka u arhivistici i bibliotečna zbirka u bibliotekarstvu)  

Muzejski fond - cjelina ili sklop više  muzejskih zbirki u muzeju (v. arhivski fond u arhivistici i bibliotečni fond u bibliotekarstvu)  
   
Muzejski predmet    - predmet baštine pohranjen u muzeju i klasificiran  prema muzejskim kategorijama (v. jedinica opisa u arhivistici,  jedinica bibliotečne građe u bibliotekarstvu i primjerak u muzeologiji)  

Obrada muzejske građe - postupci od otkupa preko inventiranja, katalogiziranja i deponiranja muzejskih predmeta (v. sređivanje arhivskog gradiva u arhivistici i obrada bibliotečne građe u bibliotekarstvu)  

Posjetitelj - osoba koja u privatne ili znanstvene svrhe razgleda prezentiranu muzejsku građu (v. istraživač u arhivistici i korisnik u bibliotekarstvu)  

Primjerak – muzejski predmet u prirodoslovnom muzeju  

Tezaurus - 1. v. muzejska zbirka, 2.  strukturirani popis pojmova  za obradu muzejske građe (v. tezaurus u arhivistici i tezaurus u bibliotekarstvu)  
 
   

• Dictionarium museologicum (1996), Budapest, ICOM  
• Dictionary of archival Terminology (1988), Muenchen…K.G. Saur  
• Glossary of Art and Architecture Thesaurus, J. P. Getty Trust   
• Grubačić, Kosta (1964) Enciklopedijski leksikon bibliotekarstva, Sarajevo, Zavod za izdavanje udžbenika   
• Ivanović, Jozo (1996) Hrvatski državni arhiv: nova tehnologija za stare dokumente, Zagreb, CARNet   
• ISAD(G) - General International standard archival description (1994) Ottawa, Conseil international des archives  
• ISAD(G) - Opća međunarodna norma za opis arhivskog gradiva (1997) Zagreb, Međunarodno arhivsko vijeće  
• Jokanović, Vladimir (et.al.) (1988) Mala jugoslovenska enciklopedija bibliotekarstva, Beograd, Nova knjiga   
• Maroević (1993)  Uvod u muzeologiju, Zagreb, Zavod za informacijske studije  
• Priručnik za UNIMARC, (1989) Zagreb, Nacionalna i sveučilišna knjižnica  
• Rječnik arhivske terminologije Jugoslavije (1972) Zagreb, Savez društava arhivskih radnika Jugoslavije  
• Thompson, Anthony (1965) Rječnik bibliotekarskih stručnih izraza, Zagreb, Školska knjiga  
• Verona; Eva (1986) Pravilnik i priručnik za izradbu abecednih kataloga, Zagreb, Hrvatsko bibliotekarsko društvo  

    
  * Pojmovi različita značenja   
 

    
   
 * Pojmovi različita značenja   
 
 
 
 

   
 
 * Pojmovi različita značenja   
   

Irena Kolbas  
Etnografski muzej, Zagreb  
e-mail ira4samsa@hotmail.com  
 
 
 

Povratak na vrh